Taştan inşa edilen oda mezarların kökeni tam olarak bilinmemekle birlikte sanduka mezarların doğal gelişimi sonucu doğmuş olmalıdır. Yapısal olarak sanduka mezarlara benzer oluşları dikkat çekmektedir. Sanduka mezarların büyük çoğunluğu bireysel gömmeler için kullanılmıştır.
Ancak oda mezarlardaki gibi toplu gömme yapılan, çok sayıda buluntu elen geçen sanduka mezarların varlığı, bu gelişimi gösteren bir ipucu olmalıdır.
Oda mezarların bir kısmı yerleşimin bitişiğindeki mezarlık alanında veya evlerin içinde ve büyük olasılıkla surların içinde bir yere inşa edilmiştir. Kayaya oyulan oda mezarlar; yerleşim alanı dışında, mezar yapımına uygun doğal arazide karşımıza çıktığı için, bu grup içinde değerlendirilebilir.
Şu varki oda mezarların konumları nasıl olursa olsun, ölü gömme adeti açısından büyük bir fark olmadığı, hepsinin benzer özelliklere sahip olduğu söylenebilir.
Oda Mezarların yapısal özelliklerine göre iki ana gruba ayrılmaktadır:
Oldukça yaygın olarak karşımıza çıkan, taştan inşa edilen, tek odalı mezar yapılarının ortak özelliği; duvarlarının çeşitli boy moloz veya blok taşlarla kuru duvar tekniği ile bazen çamur harç kullanılarak inşa edilmiş olmalarıdır. Duvarlar genellikle düz inşa edilmiştir. An-cak oval şekilli Gre Virike ve Tilmen Höyük mezarlarının duvarları çatıya doğru daralarak içbükey örülmüştür.
Mezarlar şekil olarak dikdörtgen, oval veya yuvarlak planlıdır. Dikdörtgene yakın yamuk veya köşeleri yuvarlatılmış dikdörtgen planlı mezarlar da vardır. Bazı bölgelerde oval ve yuvarlak planlı oda mezarların varlığı bilinmektedir.
Mezarların yapımında bölgede doğal olarak bulunan taş cinsleri olan bazalt ve kireç taşı kullanılmıştır. Mezar odalarının boyutları birbirinden oldukça farklıdır. Uzun kenarları 5 metre ile 2 metre arasında ve kısa kenarları 1,25 metre ile 3,50 metre arasında değişmektedir. Tavandan tabana mezar odalarının ortalama yükseklikleri ise 2,40 metre ile 1,30 metre arasında değişmektedir. Mezar odasının tavandan tabana kadar olan yüksekliği ve kullanıldığı dönemdeki toprak yüzeyinde olup olmaması önemli olup işlevsel bir özelliğe işaret etmektedir.
Oda mezarların en önemli yapısal özelliklerinden birisi de dar kenardan açılan kapı ve bir giriş mekanının olmasıdır. Mezarlarda yön birliği olmadığından girişlerinin yönünde de bir birlik bulunmamaktadır. Sadece bir insanın geçebileceği genişlikte olan kapı geçişleri tek veya iki adet levha şeklindeki taşların dikey konulması ile kapatılmıştır.
Mezarlara girilip çıkıldığını gösteren tek veya çift kanatlı giriş kapıları dromos olarak da adlandırılan bir giriş mekanı ile bağlantılıdır. Mezar odasına girerken iki ya da üç sıra levha taşından yapılmış basamaklar, mezar odası ile geçişme-kanını ayırmaktadır.
Nadirende olsa yandan girişi olmayan oda mezarı gibi örneklere, rastlamak mümkün bu odalara kapak taşı kaldırılarak üstten girilir. mezar kapakları genellikle 3 – 4 büyük levha taşı ile düz bir şekilde kapatılmıştır. bunlar bazen pişmiş kiremit yada kerpiç kapaklar olabilir. Mezarların tabanları genellikle sıkıştırılmış topraktır. Ancak Gediklide tabanı çeşitli boy çakıl taşları ile döşenen oda mezarlar da vardır.
ülkemizde oval, dikdörtgen biçimli, çok veya tek odalı kaya mezarlarına rastlamak mümkündür. Özellikle daha önceden kazılmış veya tesadüfen bulunan mezarlar oldukça fazla sayıdadır. Müze kurtarma kazılarında, kayaya oyulan oda mezar geleneğinin yaygın olduğunu gösteren örnekler açığa çıkartılmıştır.
Kaya mezar mimarisi konusunda net bilgi sahibi olmak mümkün değildir, mezarın yapımı kayanın yapısına paralel olarak tasarlanır. mesela örnek kayaya oyulmuş, düzgün olmayan şekilli bir oda mezar tasarımı. Mezar 4 metre uzunluğunda, 2,5 metre genişliğinde, 1,30 m yüksekliğinde, girişi doğu yönde ve mevcut zeminden 1,9 m derinlikte bulunmuştur.
Yine başka bir örnek tam bir geometrik şekil vermeyen 2,60×1,35 metre ölçülerinde ve 1,05 m yükseklikte bir oda mezar kazılmıştır. Kayaya oyulan ve taştan inşa edilen oda mezarlar yapısal açıdan farklılık göstermesine karşın, ölü gömme gelenekleri arasında fark yoktur.
Mezarlarda ele geçen buluntulara baktığımızda diğer mezar türlerine göre yığınlar halinde olduğu söylenebilir. Bunun en önemli nedeni oda mezarların uzun süre kullanılan bir mezar türü olması ve bireylerin aynı zamanda gömülmediği içindir.
Bu durumu göz önünde tutarsak her gömülen birey için mezara konulanlar ile bu sayı giderek artarak bir yığın halini almış olmalıdır. Buluntuların bazılarının nadir bulunan eserler veya uzak bölgeler-den getirilmiş olan lüks ticari mallar olması gömülen bireylerin sosyal ve ekonomik durumu hakkında bilgi vermektedir.
Mezarlarda çeşitli tipte metal silahlar, seramik kap-lar, heykeller ve süs eşyalarına oldukça fazla rastlanabilir. Buluntuların mezarların içinde belirli bir düzeni olmamakla beraber, genelde iskelet bir tarafta, buluntular diğer tarafta açığa çıkartılmıştır.
