Ermeni ve Rum-lar uzun yıllar boyunca Osmanlı toplumuna uyum sağlamış, rahat ve güvenli bir yaşam sürdüren Ermenilere, Osmanlı yönetimine olan bağlılıklarından dolayı ‘Millet-i Sadıka’ denmiştir.
Ancak batı devletlerinin ve Rusya’nın siyasi emelleri, Fransız İhtilali’nin etkileri, Ermeni Kilisesinin kışkırtmaları, misyonerlerin özellikle Amerikan misyonerlerinin Ermeniler üzerindeki faaliyetleri gibi nedenler, Ermenilerin zihinlerinde bağımsızlık fikirleri oluşturmuştur. Ermeni temsilcileri, bağımsızlık ve isyan çıkarma davranışlardan vazgeçmeleri için Osmanlı yöneticileri tarafından defalarca uyarılmıştır. Bu uyarıların işe yaramaması üzerine Ermenilerin bir kısmı, 27 Mayıs 1915 tarihinde çıkarılan geçici ‘Sevk ve İskân Kanunuyla; bulundukları yerlerden, ülkenin Halep; Şam; Zor; Musul gibi yerlerine sevk edilmiş ve onların oralarda iskân edilmeleri sağlanmıştır.
Bu zorunlu göç sırasında Ermenilerin çoğu değerli eşyalarını yolda karşılaşılabilecek tehlikeler nedeniyle yanlarına almayıp evleri, arazileri, bağ bahçelerinin uygun yerlerine saklamış daha sonra geldiğinde yeri kaybolmayacak şekilde işaretlemiştir. . Bunların bir çoğu gelemediği için sakladığı paralar hala yerinde durmaktadır.
Ermeni ve Rum-larda çok farklı saklama metodu vardır, Ermenilerin göçe tabi tutulduğu dönemde acil yapılan gömüler çok derin olmayıp ortalama 30 cm ile 1 metre civarlarındadır. Bunların kayalara oyulmuş oyma kabartma şeklinde define işareti bulunmamaktadır. Genelde yaşlı ağaçlar, bahçelerinin köşeleri, kuyular, ahırlar, kiler gibi bölgeleri saklama yerleri olarak seçmişlerdir.
Tehcire tabi tutulmadan önceki dönemde varlıklı Ermeniler paralarını evlerin içindeki ocaklar, kapı eşiği, baca duvarı, evin avlusundaki kuyu içi ve dış yanları, avludaki 3 yaşlı ağaçtan en yaşlı olanının yanına, bu ağaçlar çoğunlukla dut ağacı olur. bazen farklı olur. kilerdeki yapı taşlarında farklı olan vardır sökülüp takılabilen taş türüdür, yine zemin taşında kaldırılıp tekrar koyulan taşlar para saklama yerleridir.
Ermeniler eşkiya baskınlarına karşı bu saklama metotlarına gerek duymuştur, para en çok avludaki kuyu çevresinde yada kuyu içindeki her hangi bir yapı taşının arkasındadır. Veya oturma odasına oturduğunda pencereden baktığı zaman direk parayı göreceği yer seçilirdi. Bu en yaygın olanıdır, sizde bir ermeni evi bulursanız pencereden dışarı bakın gördüğünüz yerleri araştırın. Hiç bir ermeni pencereden göremeyeceği yere para saklamamıştır.
Mübadele “zorunlu yer değiştirtmek-tir. 1923 yılında Lozan Antlaşması’na ek protokol uyarınca Türkiye’deki Rumların Yunanistan’a, Yunanistan’daki Türklerin Türkiye’ye zorunlu göçü sürecine verilen addır. Bu durum ermenilerden farklıdır; Ermeniler zorunlu göçe “Tehcir” tabi tutulmuştur. Mübadele ve Tehcir farklı şeylerdir.
Mübadele, görünürde karşılıklı bir anlaşmayla her şeyin yolunda gideceği düşünülüyordu; Fakat anlaşanlar; masa başında karar verip kağıtlara imza atmasıyla her şeyin kolayca olacağını sanıldı. Oysaki yerinden yurdundan edilecek milyonlarca insana kimse bir şey sormamıştı. Diplomasiye göre, “barışçıl” bir yer değiştirmeydi, ama gerçek öyle olmadı. Mübadele, iki halk açısından da acılı bir süreç oldu.
Halkların acıları, ölümleri, kimilerine zenginlik olarak dönüş yaptı. Mübadele de, aynı tehcir gibi, yeni zenginler yarattı. Rumların geride kalan malları; mülkleri; altınları ve diğer değerli eşyaları il fırsatta yağmalandı. Bulunamayan altınların bir kısmı defineciler tarafından alınırken çoğunun hala yerinde yeni sahibini beklediğini söyleyebiliriz.
Rumların para saklama yöntemleri ermenilerden biraz farklıdır, Rum parasını almak ermenilerden daha zordur; özellikle Karadeniz rumları parayı gömdükten sonra üzerine mutlaka meşe ağacı dikerdi. Bu rumların en yaygın para saklama şeklidir. rum evi bahçesinde yaşlı meşe varsa altına bakmalısınız, genelde 2 yada 3 meşe olur siz en yaşlı olanın altına bakacaksınız; bu para ağaç kesilip kök sökülmeden alınmaz. bunun için mülki amirliğinden izin almanız gereklidir.
Diğer rum para saklama yöntemi evin temelidir; evin temel taşları arasında yassı ve işlenmiş olanı varsa bunun altına bakılmalıdır. rumlar paralarını sanki bir daha almayacaklarmış gibi sağlamca saklar, 50 sene sonra torunum alsın dercesine; kendisinin bile ihtiyaç duyduğunda alamayacağı şekilde saklar.
Örnek olarak ermeni kuyu paralarını alması çok kolaydır, kuyu içindeki yapı taşlarından kesme olanı tıpkı çekmece gibi çeker elini dirseğine kadar sokup parayı alırsın. Rumlarda durum böyle değildir. rum kuyuya para saklamışsa üste yakın yere saklamaz; kuyunun alt yapı taşlarından birine saklar o taşı çıkarmaya çalıştığında kuyu içine çöker, neredeyse bütün yükü çeken taş seçilir onun arkasına saklanır. Para yerini tespit ettiğinizde bu adam bunu buraya nasıl koymuş diye merak edersin, bizim tahminimiz bu paralar kuyu inşası sırasında koyulan paralar; kuyunun bütün yükünü çekecek taş yerleştirilmeden önce paranın saklandığını düşünüyoruz. Daha sonra üst taşlar yerleştirilerek kuyunun yapımı tamamlanır.
