Plan Tiplerine Göre Bizans Kiliseleri Mimari Yapıları ve Gelişimi
Kilise Yunanca ekklesia, (Latince’ye de aynen alınmış) : demokratik halk toplantılarını Ekklesia, “Tanrı’nın toplantısı”,“Hz.İsa’nın çevresinde toplananlar”, “seçilmişler” kavramlarını ifade etmiştir. ekklesia (cemaat), yapı eşitliğinde olup, Tanrının (yeryüzündeki) Mabedidir.
Kilise yapısının Hristiyanlık dinsel törenlerine özgü bir biçim kazanması ve anıtsal boyutlarda uygulanmasının ilk örnekleri İmparator Büyük Konstantinos (I.Constantinus) döneminde (M.S.306-337) görülmektedir. 1.- 3. yy’lar arasında yalnızca dinsel törenlere adanmış kilise binaları bulunmaması, (Roma Devleti’nin baskılarından kaynaklanmış olabilir.)
ilk Hıristiyanlık düşünürleri için templum dei (Tanrının Tapınağı), yani Hz. İsa’nın çevresinde toplanmış insanlardan, etten ve kemikten oluşmuş bir kilise’nin kendisi kutsallık sahibiydi;
Bazilika(Gr. basilike, Lat. basilica) Krala ait anlamındadır (Yunanca ve latince).
Arkeoloji ve sanat tarihinde kilise binasına ilişkin kullanıldığında genel olarak çok nefli, uzunlamasına dikdörtgen, dar kenarlarından biri eğrisel ender olarak dörtgen apsis’li şemaya göre düzenlenmiş yapıları niteler. bazilika sözcüğ erken dönemlerde (1-4.yy) kutsal nitelikte bir binayı ifade etmemektedir. 5. yy’dan başlayarak Batı’da kelimenin kilise binası anlamı taşıdığı görülmektedir Belli bir kilise tipinden bağımsızdır; çok nefli, dikdörtgen bir kilisede, yuvarlak bi kilisede, bazilika olarak adlandırılmıştır.
Genel tanım olarak: Hristiyanlığa geçişte ve ilk Bizans devrinde oldukça çok sayıda yapılmış bir bizans kiliseleri tipidir. Bu tip yapılar doğu-batı ekseni üzerinde uzanan dikdörtgen bir zemin şeması gösterir. Doğu kısmında yarım yuvarlak şeklinde apsis kısmı yer alır. Bazilikalarda orta mekan iki yada dört sütün dizisi ile bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümlere Nef adı verilir. Apsisin önünde tören yapılan kısma Bema denir. Bazilikaların batı yönünde narteks adı verilen giriş mekanları bulunur. Narteks’in önünde ise atrium denen bir avlu yer alır.
Antik dinlerin tersine Hıristiyan dinsel ayini kapalı mekanda yapılmaktadır. Bu yönüyle pagan “sır” (mysterium) dinlerine yakınlığı vardır ; * Söz ayini* Şükran (eukharistia) duası “eukharistik” ayinin özünde Hz. İsa’nın tutuklanmasından bir akşam önceki “son yemek”te söyledikleri yatmaktadır. Eukharistik tören Kilise Sunağında yapılır. Alçak bir korkuluk kutsal alanı, yani sunağın çevresini sınırlar ; gerisinde yarım daire planlı (ender olarak dörtgen planlı) Apsis’te din adamlarının oturmaları için sıralar (Synthronon) düzenlendiği bazı yapılarda tespit edilebilmektedir.
Apsis içinde, synthronon’un ortasında piskopos kürsüsü (Kathedra bulunabilir. Bema alanı korkuluklu çerçevesiyle kilisenin ortasına yayılmaktadır. En erken dönemlerde bazı kiliselerin batıya bakması örneğin Roma’daki erken anıtsal yapılar, Lateran Kilisesi, S.Petrus,S. Paulus’ta olduğu gibi ayini yönetenin hem cemaate hemde doğan Güneş’e yönelmesini sağlamıştır. Ama, cemaatin zaman zaman doğuya anlık dönüşlerini kaldırmak için binanın batıya yöneltilmesinden vazgeçilmiştir.
•Üç Nefli Bazilikalar
•Beş Nefli Bazilikalar
•Apsisi Yarım Daire Şeklinde Olan Bazilikalar
•Apsisi İçten Yarım daire Dıştan Çokgen Olan Bazilikalar
•Apsisi İçten Yarım Daire Ve Dıştan Düz Bir Duvar İçine
Yerleştirilmiş Bazilikalar
a-Üç Nefli Bazilikalar
a.1) Eleona Kilisesi, Kudüs
a.2) Meryemana(Akheiropoietos) Bazilikası (5.yy), Selanik
a.3) Ayasofya Kilisesi (532-537), İstanbul
a.4) Aya İrini Kilisesi (4.yy) İstanbul
a.5) Bazilika of Maxentius (307-312), Roma
a.6) Vize Ayasofyası (5.-6.yy) ,Kırklareli
a.7) Selanik Ayasofyası (8.yy) (Haç biçimli kubbeli bazilika)
a.8) Koimesis Kilisesi (6.yy ?), İznik
a.9) Dereağzı Kilisesi (9.yy sonu ?) (Haç planlı kubbeli bazilika)
a.10) Studios manastırı kilisesi,İstanbul
b.1) S.Peters Bazilikası (333), Roma
b.2) S.Paolo Bazilikası, Roma
b.3) S.Giovanni in Laterano (313), Roma
b.4) Kutsal Mezar Kilisesi, kudüs
b.5) Aziz Demetrios (5.yy), Selanik
c-Apsisi Yarım Daire Şeklinde Olan Bazilikalar
c.1) S.Peters Bazilikası (333), Roma
c.2) S.Paolo Bazilikası, Roma
c.3) Bazilika of Maxentius (307-312), Roma
c.4) S.Giovanni in Laterano (313), Roma
c.5) Vize Ayasofyası (5.-6.yy) ,Kırklareli
c.6) Meryemana(Akheiropoietos) Bazilikası (5.yy), Selanik
c.7) Kutsal Mezar Kilisesi, kudüs
c.8) Aziz Demetrios (5.yy), Selanik
d-Apsisi İçten Yarım daire Dıştan Çokgen Olan Bazilikalar
d.1) Ayasofya Kilisesi (532-537), İstanbul
d.2) Aya İrini Kilisesi (4.yy) İstanbul
d.3) Selanik Ayasofyası (8.yy)
d.4) Koimesis Kilisesi (6.yy ?), İznik
d.5) Dereağzı Kilisesi (9.yy sonu ?) (Haç planlı kubbeli bazilika)
d.6) Studios manastırı kilisesi,İstanbul
e-Apsisi İçten Yarım Daire Ve Dıştan Düz Bir Duvar İçine Yerleştirilmiş Bazilikalar
e.1) Eleona Kilisesi, Kudüs
-Haç Planlı Kiliseler
-Dehlizli Tip
-Kiborion Plan Tipi
Kapalı Yunan haçı planı denilen bu tipe göre, dört kolu eşit bir haç şeklinde olan kilisenin, dört köşesinde birer hücre bulunduğundan, haç kilisesinin dış duvarlarının teşkil ettiği bir dikdörtgenin içine yerleştirilmiş olmaktadırki bu tip, serbest haç planlı binalardan bilhassa bu noktada ayrılır. Haçın her kolunun üstünde birer beşik tonoz, kollarının tam ortada birleştikleri yerde ise pencereli bir kasnağı olan ve dört pandantif’in yardımı ile dört desteğe dayanan bir kubbe bulunmaktadır.
Yunan haçı planı serbest ve kapalı olmak üzere iki tiptir. Serbest haç planında, haçın kolları arasında hiçbirmekan yoktur ve boş bırakılmıştır. Bu tipte daha çok binanın üzeri çatı ile örtülüdür. Kapalı Yunan haçı planında, haçın kollarının arası kapatılmıştır.Burada birtakım mekanlar yeralır.
a) Vefa Kilise Camii (11.yy), İstanbul
b) Eski İmaret camii (Pantepoptes Manastırı Kilisesi) (11.yy), İstanbul
c) Fenari İsa camii (Lips Manastırı Kilisesi) (907), İstanbul
d) Atik Mustafa Paşa Camii (9.yy’ın ikinci yarısı), İstanbul
e) Bodrum Camii ( Myrelaion Manastırı Kilisesi) (920), İstanbul
f) Zeyrek Kilise Camii (Güney Kilise) (Pantokrator Kilisesi), 12.yy, İstanbul
g) Trabzon Ayasofyası (1250-1260)
h) Fethiye Camii, Güney binası
ı) Gül Camii (Hagios Theodosia Kilisesi)?
a) Hirami Ahmet Paşa Mescidi (Hagios Ionnes ente Trullo Manastırı Kilisesi),12.yy ?
b) Fethiye Cami ?
a) Koca Mustafa Paşa Camii
b) Fenari İsa Camii, Güney binası
c) Fethiye Cami, Kuzey binası
Dehlizli Tip Bu plan tipinde, pandantifli ve yüksek kasnaklı bir kubbe ile yüksek bir naos kısmı, binanın bütününe hakim olmakta, bu mekanı, üç taraftan basık ve tali bir rol oynayan dehlizler çevirmektedir.
a) Kariye Müzesi (1077-1081), İstanbul
Haç Planlı Kiliseler
Haçvari Planlı Kilise
Dehlizli Tip
